یادداشت عضو هیات علمی دانشگاه مازندران درباره تحولات جمعیت‌شناختی ایران در مقیاس بین‌المللی

به‌مناسبت روز ملی جمعیت انجام شد:

یادداشت عضو هیات علمی دانشگاه مازندران درباره تحولات جمعیت‌شناختی ایران در مقیاس بین‌المللی

       به گزارش روابط عمومی دانشگاه مازندران، به‌مناسبت فرا رسیدن 30 اردیبهشت، روز ملی جمعیت، دکتر یعقوب فروتن دانشیار جمعیت‌شناسی گروه علوم اجتماعی دانشگاه، محقق افتخاری گروه مطالعات اسلامی دانشگاه وایکاتو نیوزیلند و دانشگاه غرب سیدنی استرالیا و عضو هیات مدیره انجمن جمعیت شناسی ایران، در یک یادداشت تحلیلی به بررسی اجمالی تحولات جمعیت شناختی ایران در مقیاس بین المللی پرداخت.

متن این یادداشت تحلیلی به شرح زیر می‌باشد:

تحولات جمعیت‌شناختی ایران در مقیاس بین‌المللی

1. روند تحولات جمعیت ایران

       کشور عزیز ما ایران در چنددهه گذشته، تحولات جمعیت‌شناختی چشم‌گیری را تجربه کرده است. جمعیت ایــران از حــدود 20 میلیــون نفر در اولین سرشــماری در ســال 1335 به قریب 88 میلیون نفر در سال 1400 رسیده است. عمــق، شــدت و ســرعت تحــولات جمعیت‌شناختی ایران به‌عنــوان یکــی از نمونه‌های مثال‌زدنی در جهان محسوب می‌شود و به‌ همین خاطر، مورد توجه جمعیت‌شناسان سازمان ملل متحد و سایر اندیشمندان و جمعیت‌شناسان در عرصه بین‌المللی واقع شده است. به‌عنوان مثال، بالاترین میزان رشد سالیانه جمعیت که جهان تاکنون تجربه کرد مربوط به دهه‌های 1970 و 1980 میلادی و تقریبا برابر با 2 درصد است، اما کشور ما حتی دو برابر آن میزان را تجربه کرد که مربوط به سال‌های 1355-1365 می‌باشد.

                علاوه براین، تغییرات چشمگیر سطح فرزندآوری در ایران طی دهه‌های اخیر یکی دیگر از نمونه‌های مثال‌زدنی در مقیاس بین‌المللی محسوب می‌شود: متوسط تعداد فرزند برای هر زن طی سال‌های 1335 تا 1400 از بالای 7 فرزند به حدود 2 فرزند رسیده است که البته این روند نزولی سطح فرزندآوری عمدتا در یک دوره زمانی کوتاه یعنی طی سال 1365 تا قبل از سال 1385 تحقق یافته است. به طورکلی، طیف گسترده‌ای از عوامل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، آموزشی، پزشکی بهداشتی و ... در تحولات جمعیت‌شناختی ایران طی دهه‌های اخیر نقش داشته‌اند. به‌خاطر داشته باشیم که کشور ما طی نزدیک به نیم قرن اخیر شاهد تغییرات بنیادی و بزرگی در عرصه‌های گوناگون بوده است: تغییر رژیم پهلوی، وقوع انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی، شیوع ویروس کرونا و غیره که همه این‌ها می‌توانند تأثیرات تعیین‌کننده‌ای بر روی تحولات جمعیتی کشور داشته باشند. از سوی دیگر، این نکته مهم را نیز باید در نظر داشته باشیم که بسیاری تغییرات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، زیست محیطی و ... به نوبه خود تحت تاثیر جمعیت و ویژگی‌های جمعیت‌شناختی مانند ساختار سنی جمعیت، میزان‌های شهرنشینی و روستانشینی، وضعیت تاهل، سطح سواد و تحصیلات، میزان‌های اشتغال و بیکاری جمعیت و ... می‌باشند.

2. جمعیت: فرصت‏ها و چالش‌ها

       امروزه در سرتاسر جهان ازجمله در کشور ما ایران، بیش از هر زمان دیگری در تاریخ حیات بشر، اهمیت جمعیت برای همگان اعم از ملت‌ها و حکومت‌ها نمایان شده است. علت اصلی آن را نیز باید در ماهیت جمعیت جستجو کرد، بدین‌معنا که جنبه‌های متعدد زندگی ما انسان‌ها اعم از ابعاد خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی امنیتی، فرهنگی دینی، زیست محیطی، غذایی، درمانی بهداشتی، و ... به‌طور تنگاتنگی با جمعیت و مولفه‌های آن مانند ازدواج، طلاق، فرزندآوری، مهاجرت و ... در هم تنیده است. بر همین اساس، جمعیت‌شناسان معتقدند که موضوع جمعیت با توجه به ماهیت آن هم‌چون یک نیروی بالقوه و پتانسیل دو طرفه است بدین معنا که اگر جمعیت به درستی و مطابق اصول علمی، برنامه‌ریزی و مدیریت شود، در آن صورت فرصت‌های ارزشمندی را برای رشد، رونق و توسعه جامعه فراهم می‌آورد، در غیر این‌صورت جامعه را با چالش‌های فزاینده مواجه می‌کند. بنابراین، دو رویکرد اصلی را می‌توان متمایز کرد: از یک طرف، در کشورهایی مثل کشور ما ایران که نسبت قابل ملاحظه‌ای از جمعیت آن‌ها را جوانان و افراد واقع در سنین کار و فعالیت اقتصادی تشکیل می‌دهند، در واقع پنجره‌ای به روی این دسته از کشورها گشوده می‌شود و به‌طور بالقوه از یک فرصت طلایی و هدیه استثنایی بهره‌مند می‌شوند که می‌توانند از این پتانسیل جمعیت جوان و بالقوه فعال اقتصادی برای رشد و توسعه جامعه استفاده کنند. یک نمونه بسیار موفق آن مربوط به کشورهای شرق آسیا موسوم به"ببرهای آسیا" شامل سنگاپور، کره جنوبی، هنگ کنگ و تایوان است که با برنامه‌ریزی‌های دقیق و سیاست‌گذاری‌های مناسب حکومت‌ها در سطوح ملی و بین‌المللی طی دهه‌های 1970 و 1990 میلادی توانستند از همین"پنجره جمعیت‌شناختی فرصت" در راستای رونق تولید و رشد اقتصادی کشورشان استفاده کنند. این رویکرد در کتاب"جمعیت‌شناسی اقتصادی"(1398) همراه با بررسی نمونه‌های واقعی و تجربیات تاریخی برخی کشورهای جهان به تفصیل بحث شده است. از طرف دیگر، باید واقع‌بین و جامع‌نگر باشیم و چالش‌های جمعیت را از یاد نبریم بدین معنا که اگر تمهیدات لازم و امکانات مناسب در عرصه‌های آموزشی و تحصیلی، اقتصادی و شغلی، تشکیل خانواده و غیره بر پایه برنامه‌ریزی‌های علمی و سرمایه‌گذاری‌های ملی و بین‌المللی فراهم نشوند، در آن‌صورت جامعه با چالش‌های جدی و مسایل فزاینده ناشی از "رشد تورمی جمعیت جوانان"(Youth Bulge)  روبرو می‌شود و زمینه‌های لازم برای افزایش و گسترش تجرد، طلاق، بیکاری، مهاجرت روستاییان، مهاجرت متخصصان، جرایم، ناامنی، خشونت و ناآرامی‌های سیاسی اجتماعی و ... شکل می‌گیرد که یقینا نه تنها با رونق تولید و توسعه و رشد اقتصادی سازگاری ندارد، بلکه به افزایش و گسترش فقر و رکود اقتصادی نیز منجر می‌گردد. گفتنی است که چالش‌های اجتماعی و ناآرامی‌های سیاسی ناشی از رشد تورمی جمعیت جوانان، به تفصیل در کتاب "جمعیت شناسی سیاسی" (1395) مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

3. ازدواج و فرزندآوی: انبوهه مجردین

       امروزه در بسیاری کشورهای جهان از جمله در کشور ما، سیاست رسمی دولت‌ها و حکومت‌ها در راستای تشویق فرزندآوری و افزایش موالید است که موفقیت پایدار آن‌ها مستلزم بهره‌مندی از متخصصان و تحقیقات علمی است. به‌عنوان نمونه، باید این نکته بسیار مهم را در نظر داشت که مطابق قوانین رسمی، باورهای فرهنگی و ملاحظات اجتماعی در برخی جوامع از جمله جامعه ما، باروری و فرزندآوری اساسا و ماهیتا مستلزم ازدواج و ترک تجرد است. در همین چارچوب، در یک مقاله پژوهشی تحت عنوان "تحلیل جمعیت‌شناختی مادران بالقوه در ایران"(فروتن & بابایی 1403) با استناد به جدیدترین داده‌های سرشماری عمومی جمعیت ایران(مرکز آمار ایران: 1395) نشان داده‌ایم که حدود چهارده و نیم میلیون نفر از جمعیت زنان و مردان واقع در سنین باروری 49-15 ساله در ایران را مجردان یا ازدواج‌نکرده‌ها تشکیل می‌دهند: این رقم نه تنها نزدیک به دو برابر حاصل جمع تعداد کل جمعیت 3 کشور همسایه ما در منطقه خاورمیانه جهان(یعنی کشورهای قطر، بحرین و کویت) است، بلکه به‌مراتب بیش از تعداد کل جمعیت بسیاری از کشورهای جهان از جمله بیش از 2 برابر تعداد کل جمعیت هر یک از 4 کشور دارای بهترین وضعیت زنان در جهان(یعنی کشورهای ایسلند، فنلاند، نروژ، نیوزیلند) نیز می‌باشد.

4. خلاصه و جمع‌بندی

        خوشبختانه کشور عزیز ما ایران هنوز دارای یک ساختار سنی جمعیت جوان است و "پنجره جمعیت‌شناختی فرصت" کماکان به روی آن باز می‌باشد: میانه سنی جمعیت کشور ما در حدود 34 سال است یعنی نیمی از کل جمعیت کشور ما را افراد واقع در سنین زیر 34سال تشکیل می‌دهند. بنابراین، لازم است هرچه سریع‌تر این بهار جمعیتی و پنجره جمعیت‌شناختی فرصت اقتصادی یعنی حجم عظیم جمعت جوانان در سنین کار و فعالیت اقتصادی را دریابیم و قدر آن را به خوبی بدانیم. البته، موفقیت در این عرصه نیازمند برنامه‌ریزی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های اساسی در عرصه‌های ملی و بین‌المللی است که در صدر آن‌ها، نگاه علمی و تخصصی و بهره‌مندی بیشتر از متخصصان کشور مانند جمعیت‌شناسان، اقتصاددانان، جامعه‌شناسان و سایر متخصصان در رشته‌های متعدد علمی است که دانش و تجربه لازم را دارند و هم‌چنین لازم است تا ماهیت و مقتضای سنین جوانی مانند ازدواج و اشتغال نیز به‌طور جدی‌تر به‌عنوان دغدغه برنامه‌ریزان، سیاست‌گزاران و مسوولان جامعه باشد.

         در پایان این یادداشت کوتاه نیز بسیار مشتاقم تا به جملات زیبا و پرمعنا که بیش از 200 سال پیش توسط اندیشمند بزرگ، نیکولاس کندورسه (1743-1794) بیان شد، اشاره نمایم که به ساده‌ترین و شیواترین زبان، بر اهمیت و ضرورت "گفتمان کیفیت جمعیت"یعنی، گفتمانی که حتی موفقیت پایدار گفتمان کمیت جمعیت مانند سیاست افزایش فرزندآوری را نیز تضمین خواهد کرد، تاکید می‌کند:

• "در آینده، انسانها به این آگاهی خواهند رسید که اگر وظیفه‌ای در قبال آیندگان خویش دارند، این وظیفه آن نیست که فقط آن‌ها را به‌دنیا آورند، بلکه آن است که به آیندگان خویش شادمانی عطا کنند". در همین چارچوب، ما هم خودمان را متعهد و ملزم بدانیم تا میراثی را که به نسل‌های آینده واگذار می‌کنیم بهتر از(یا حداقل، برابر با) میراثی باشد که ما خودمان از پیشینیان خویش دریافت کرده‌ایم(منبع: کتاب سیاست‌های جمعیتی جهان: صفحه 225 ).

منابع و مآخذ:

بلووم، دیوید و همکاران (1398)، "جمعیت شناسی اقتصادی: رویکردی نوین به پیامدهای اقتصادی تغییرات جمعیتی"، ترجمه: فروتن، یعقوب، بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران. چاپ اول. (https: //fidibo.com/book/104629)

فروتن، یعقوب (1401)، جمعیت شناسی ایران، بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران. (https: //press.umz.ac.ir/book_119.html)

فروتن، یعقوب & بابایی، جمال (1403)، "تحلیل جمعیت شناختی مادران بالقوه در ایران"، (زیر چاپ).

گولدستون، جک و همکاران (1395)، "جمعیت شناسی سیاسی: نقش تغییرات جمعیتی در سیاست ملی و امنیت بین المللی"، ترجمه: فروتن، یعقوب، تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات جمعیت کشور (وزارت علوم)، چاپ اول. https: //fidibo.com/book/120971)

مای، جان. اف. (1397)، "سیاست‌های جمعیتی جهان"، ترجمه: فروتن، یعقوب، تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات جمعیت کشور(وزارت علوم)، چاپ اول (https: //fidibo.com/book/120838)

در پناه خدا، زنده و سرزنده باشید

​​​​​​​