گفتگوی علمی بمناسبت روز جهانی سالمندان درباره سالخوردگی جمعیت جهان و ایران

طی نشستی با استاد دانشگاه مازندران انجام شد:

گفتگوی علمی بمناسبت روز جهانی سالمندان درباره سالخوردگی جمعیت جهان و ایران

       روابط عمومی دانشگاه مازندران بمناسبت "روز جهانی سالمندان"، موضوع سالمندی و تحولات سالخوردگی جمعیت در جهان و ایران را طی نشستی با آقای دکتر یعقوب فروتن استاد جمعیت شناسی اجتماعی دانشگاه مازندران، محقق افتخاری دانشگاه غرب سیدنی استرالیا، عضو هیئت مدیره انجمن بین المللی جامعه شناسی دین در دانشگاه لیوون بلژیک و عضو هیئت مدیره انجمن جمعیت شناسی ایران مورد بحث و گفتگوی علمی قرار داد.

         در ابتدای این گفتگوی علمی با روابط عمومی دانشگاه مازندران، دکتر فروتن درخصوص علت و قدمت تاریخی نامگذاری روز جهانی سالمندان یادآور شد که مجمع عمومی سازمان ملل متحد حدود 35 سال پیش یعنی در سال 1990 میلادی تصویب کرد که روز اول اوکتبر هر سال برابر با نهم مهرماه به عنوان روز جهانی سالمندان (International Day of Older Persons) نامگذاری شود تا از این طریق اهمیت پدیده سالخوردگی جمعیت و ضرورت ارج نهادن به جایگاه سالمندان در سرتاسر جهان نشان داده شود.

       مترجم کتاب "سالخوردگی جمعیت: زمینه ها، پیامدها، سیاستها" افزود بررسی تاریخ تحولات جمعیت جهان نشان می دهد که سالخوردگی جمعیت یک پدیده جدید و نوظهور محسوب می گردد بدین معناکه حتی تا حدود 75 سال قبل یعنی در سال 1950 میلادی فقط 5 درصد کل جمعیت جهان را سالمندان بالای 65 ساله تشکیل می دادند، درحالی که این میزان در حال حاضر تقریبا دو برابر شده است. بعبارتی دقیقتر، داده های بخش جمعیت سازمان ملل متحد نشان می دهد که تعداد جمعیت سالمندان بالای 65 ساله کل جهان از 260 میلیون نفر در سال 1980 میلادی به 761 میلیون نفر در سال 2021 میلادی افزایش یافت. ضمن آنکه، پیش بینی های جمعیت شناسان سازمان ملل متحد نشان می دهد که روند صعودی میزان سالخوردگی جمعیت جهان در سال های آینده تداوم خواهد یافت و در سال 2050 میلادی در حدود 17 درصد کل جمعیت جهان را سالمندان بالای 65 ساله تشکیل خوهند داد.

      دکتر فروتن یادآور شد که درحال حاضر سالخوردگی جمعیت عمدتا در کشورهای پیشرفته جهان بیشتر و برجسته تر است. مثلا، حدود 30 درصد کل جمعیت کشور ژاپن و حدود 25 درصد کل جمعیت ایتالیا و آلمان را سالمندان بالای 65 ساله تشکیل می دهند. وی تاکید کرد که اگرچه درحال حاضر میزان سالخوردگی جمعیت در کشورهای درحال توسعه جهان از جمله کشور ما چندان چشمگیر و برجسته نیست، اما در دهه های آینده بیشترین رشد سالخوردگی جمعیت جهان مربوط به سالمندان کشورهای درحال توسعه خواهد بود. وی با استناد به داده های سازمان ملل متحد و داده های سرشماری جمعیت مرکز آمار ایران اظهار داشت که طی سالهای 1335 تا 1395 همواره کمتر از 6 درصد کل جمعیت ایران را افراد بالای 65 ساله تشکیل می دادند و در سال 1400 نیز از هر یکصدنفر جمعیت کل کشور ما تقریبا 8 نفر آنها سالمندان بالای 65 ساله بودند. البته در سال های آینده، سالخوردگی جمعیت در کشور ما نیز مانند سایر کشورهای جهان بطور چشمگیری افزایش خواهد یافت.

     در ادامه این گفتگو با روابط عمومی دانشگاه مازندران، دکتر فروتن خاطرنشان کرد که در مباحث مربوط به سالمندی و سالخوردگی جمعیت با دو پدیده نوظهور مواجه هستیم: یکی "دوره سوم زندگی" (The Third Age) و دیگری، پدیده ای که از آن تحت عنوان "جوانان سالخورده" یاد می کنم. پدیده نوظهور "دوره سوم زندگی" ناشی از پیشرفت های جوامع معاصر در عرصه های پزشکی و بهداشت و تغذیه، سبک زندگی و نهایتا افزایش طول عمر می باشد که سبب شده است تا پس از دوره اول زندگی (کودکی و آموزش و تحصیلات) و دوره دوم زندگی (کار و فعالیت اقتصادی)، یک مرحله جدید موسوم به "دوره سوم زندگی" نیز در چرخه حیات انسان امروزین شکل گرفته است که معمولا مربوط به دوران پس از بازنشستگی می باشد. پدیده نوظهور دوم را "جوانان سالخورده" نام نهاده ام بدین معناکه حتی اگر جامعه دارای یک نسبت و تعداد بسیار زیاد جمعیت جوانان باشد اما نتواند زمینه ها و شرایط لازم را برای تامین نیازهای اساسی آنان در عرصه های گوناگون ازجمله در زمینه فرصتهای شغلی و کار و آموزش و ازدواج بخوبی فراهم آورد، درآنصورت جامعه دارای خیل عظیم جوانانی است که حتی قبل از رسیدن به دوران سالمندی و پیری نیز احساس فرسودگی و افسردگی و پژمردگی می کنند و بدیهی است جوامعی که قادر نباشند از پتانسیل های سودمند خیل عظیم جوانان برای رشد و توسعه جامعه بهره گیرند، با چالشهای بمراتب جدی تری در زمینه سالخوردگی جمعیت مواجه خواهند شد.

       درخصوص علت اصلی سالخوردگی جمعیت و راهکارهای ساماندهی چالشهای ناشی از رشد شتابان جمعیت سالمندان نیز دکتر فروتن به درهم تنیدگی و ارتباط تنگاتنگ بین "سالخوردگی" و "فرزندآوری" اشاره کرد بدین معناکه، از یک سو، تاریخ تحولات جمعیت جهان نشان می دهد تا اواخر دهه 1950 میلادی میزان فرزندآوری در کل جهان بسیار بالا بود (یعنی، بطور متوسط حدود 6 فرزند برای هر زن) و به همین سبب تا آن زمان هنوز میزان سالخوردگی جمعیت در جهان چندان برجسته و چشمگیر نیست اما پس از آن زمان رفته رفته شاهد روند فزاینده جمعیت سالمندان هستیم چون پس از جنگ دوم جهانی سطح فرزندآوری بتدریج رو به کاهش گذاشت و میزان فرزندآوری در کل جهان بطور بی سابقه ای به نصف یعنی بطور متوسط حدود 3 فرزند برای هر زن تقلیل یافت. بدین ترتیب، کاهش فرزندآوری زمینه مناسبی را برای افزایش سالخوردگی جمعیت فراهم کرد. بعبارت دقیقتر، اگرچه افزایش طول عمر انسانها در سالهای اخیر روند فزاینده سالخوردگی را تشدید کرده است، اما کاهش فرزندآوری بعنوان مهمترین عامل افزایش سالخوردگی جمعیت محسوب می شود. از سوی دیگر، مهمترین راه حل برای ساماندهی رشد بی رویه سالخوردگی جمعیت را نیز باید در سطح فرزندآوری جستجو کرد. بر همین اساس، دولتها و حکومتها با تامین نیازهای اساسی و حقوق انسانی سالمندان می توانند عملا زمینه های مطلوبی را در نگرش و گرایش جوانان نسبت به ازدواج و فرزندآوری فراهم کنند. به عنوان مثال می توانیم به تجربیات موفق کشورهای اسکاندیناوی در شمال اروپا مانند فنلاند، دانمارک، سوئد و نروژ اشاره کنیم که توانسته اند بدون ایجاد رعب و هراس، بلکه به مدد برنامه ریزیهای علمی  و راهکارهای سازنده در حوزه های متعدد از جمله سیاستگذاریهای مناسب برای تامین حقوق انسانی سالمندان (از قبیل بهبود سطح بهداشت و کیفیت جمعیت، تغذیه، رفاه، ورزش و استانداردهای زندگی)، از بالاترین سطح فرزندآوری در بین کشورهای پیشرفته جهان بهره مند گردند که سبب می شود تا چالشهای گریزناپذیر ناشی از سالخوردگی جمعیت (مانند بودجه های سنگین و هزینه های هنگفت برای مراقبتهای پزشکی بهداشتی و مقرریهای بازنشستگی، کمبود نیروی انسانی بازار کار و ... ) در این قبیل کشورها بطور چشمگیری کاهش یابد.   

      در پایان این گفتگوی علمی، دکتر فروتن تاکید کرد که هدف اصلی این قبیل گفتگوها این است تا مباحثات علمی درباره موضوعات مهم و حیاتی جامعه از جمله موضوع سالمندی و سالخوردگی جمعیت نباید صرفا به کلاس های دانشگاهی و محیط های آکادمیک محدود شود بلکه باید به شکلهای متعدد به سطح کل جامعه نیز انتقال یابد تا هم سبب افزایش دانش و آگاهی علمی عموم مردم شود و هم به برنامه ریزان و سیاستگذاران جامعه کمک کند تا به دور از رعب و هراس و با اتکای به برنامه ریزیها و سیاستگذاریهای دقیق و سازنده مبتنی بر آموزه های علمی و تجربه های بین المللی اتخاذ و اجرا کنند زیرا با مدیریت علمی و برنامه ریزی تخصصی هم در سطح فرد و هم در سطح کل کشور می توان تاحدود زیادی حتی بر چالشهای گریزناپذیر ناشی از افزایش سن و سالمندی نیز فائق آمد. ضمن آنکه، نباید این واقعیت را از یاد ببریم که سالمندی و سالخوردگی بعنوان بخش مهمی از زندگی هر یک از ما انسانها می باشد و سالمندان نیز منبع سرشاری از دانش و تجربه هستند که برای جامعه بسیار سودمند است. در خاتمه، دکتر فروتن ضمن قدردانی از روابط عمومی دانشگاه مازندران اظهار امیدواری کرد مطالب و مباحثی که در این گفتگوی علمی به اختصار مطرح گردید برای همگان مفید و مؤثر واقع گردد.

منابع:

• کتاب "سالخوردگی جمعیت: زمینه ها، پیامدها، سیاستها"، نوشته : رولاند، دونالد، ترجمه : فروتن، یعقوب، تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات جمعیتی وزارت علوم، چاپ اول (1396).
• کتاب "جمعیت شناسی ایران"، نوشته : فروتن، یعقوب، بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران، چاپ اول (1401).​​​​​​​