رویکرد بین‌المللی به جمعیت ایران در گفت‌وگوی علمی با استاد دانشگاه مازندران

هم‎زمان با "روز ملی جمعیت":

رویکرد بین‌المللی به جمعیت ایران در گفت‌وگوی علمی با استاد دانشگاه مازندران  

       روابط عمومی دانشگاه مازندران به‌مناسبت "روز ملی جمعیت" (30 اردیبهشت)، یک گفت‌وگوی علمی درباره"خصوصیات و تحولات جمعیت ایران در مقیاس بین‌المللی" با دکتر یعقوب فروتن استاد جمعیت شناسی اجتماعی دانشگاه مازندران، محقق افتخاری گروه مطالعات اسلامی دانشگاه وایکاتو نیوزیلند و دانشگاه غرب سیدنی استرالیا و عضو هیات مدیره انجمن جمعیت‌شناسی ایران انجام داد. برخی از مهم‌ترین مباحث ارایه شده در این گفت‌وگوی جمعیتی به شرح زیر می‌باشد:

       در ابتدای این گفت‌وگوی علمی با روابط عمومی دانشگاه مازندران، دکتر فروتن اظهار امیدواری کرد که این مناسبت مبارک "روز ملی جمعیت" را باید هم‌چون یک فرصت بسیار ارزشمند تلقی کرد تا اهمیت و ضرورت رویکرد علمی و تخصصی به موضوعات مرتبط با جمعیت ایران به‌طور جدی مورد توجه و تاکید قرار گیرد زیرا سامان‌دهی پایدار مسایل جمعیتی کشور عزیز ما تنها از طریق بهره‌مندی از راهکارهای تخصصی، مطالعات علمی و تجربیات بین‌المللی در کشورهای مختلف جهان امکان‌پذیر است. به عنوان مثال، به جملات زیبا و پرمعنا که بیش از 200 سال پیش توسط اندیشمند بزرگ نیکولاس کندورسه  (1743-1794) بیان شد، اشاره می‌کنم که به ساده‌ترین و شیواترین زبان، بر اهمیت و ضرورت "گفتمان کیفیت جمعیت"(یعنی، گفتمانی که حتی موفقیت پایدار گفتمان کمیت جمعیت مانند سیاست افزایش جمعیت و تشویق فرزندآوری را نیز تضمین خواهد کرد) تاکید می‌کند: "در آینده، انسان‌ها به این آگاهی خواهند رسید که اگر وظیفه‌ای در قبال آیندگان خویش دارند، این وظیفه آن نیست که فقط آنها را به‌دنیا آورند، بلکه آن است که به آیندگان خویش شادمانی عطا کنند". در همین چارچوب، ما هم خودمان را متعهد و ملزم بدانیم تا میراثی را که به نسل‌های آینده واگذار می‌کنیم بهتر از (یا حداقل، برابر با) میراثی باشد که ما خودمان از پیشینیان خویش دریافت کرده‌ایم (به نقل از: کتاب سیاست‌های جمعیتی جهان: صفحه 225 ).

       در ادامه این گفت‌گو با روابط عمومی دانشگاه مازندران، دکتر فروتن درخصوص روند تحولات جمعیت ایران خاطرنشان کرد که کشــور عزیز ما در چند دهه گذشته تحولات جمعیت شناختی چشــمگیری را تجربــه کرده اســت. جمعیــت ایــران از حــدود 20 میلیــون نفر در اولین سرشــماری در ســال 1335 به قریب 88 میلیون نفر در سال 1400 رسیده است. عمــق، شــدت و ســرعت تحــولات جمعیت شناختـی ایران به عنــوان یکــی از نمونه‌های مثال‌زدنی در جهان محسوب می‌شــود و به همین خاطر مــورد توجه جمعیت شناســان سازمان ملل متحد و سایر اندیشمندان و جمعیت شناسان در عرصــه بین‌المللی واقع شده است. به عنوان مثال، بالاترین میزان رشــد ســالیانه جمعیت که جهان تاکنون تجربه کرد مربوط به دهه‌های 1970 و 1980 میلادی و تقریبا برابر بــا 2 درصد است، اما کشــور ما حتــی دو برابر آن میزان را تجربه کرد که مربوط بــه ســال‌های 1355-1365 می‌باشــد. علاوه براین، تغییرات چشمگیر سطح فرزندآوری در ایران طی دهه‌های اخیر یکی دیگر از نمونه‌های مثال‌زدنی در مقیاس بین‌المللی محسوب می‌شود: متوســط تعداد فرزند بــرای هر زن طی سال‌های 1335 تا  1400 در ایران از بالای 7 فرزند به حدود 2 فرزند رســیده اســت که البته این روند نزولی سطح فرزندآوری عمدتا در یک دوره زمانی کوتاه یعنی طی سال 1365 تا قبل از سال 1385 تحقق یافته است. به طورکلــی، طیف گســترده‌ای از عوامل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، آموزشی، پزشکی بهداشتی و ... در تحولات جمعیت شناختی ایران طی دهه‌های اخیر نقش داشته‌اند. به خاطر داشــته باشیم که کشور ما حتی طــی نیم قرن اخیر نیز شــاهد تغییرات بنیادی و بزرگی در عرصه‌های گوناگون بوده اســت: تغییر رژیم پهلوی، وقوع انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی، شیوع ویروس کرونا، و غیره  که همــه اینها می‌تواننــد تأثیرات تعیین‌کننــده‌ای بر روی تحــولات جمعیتی کشور داشته باشــند. از سوی دیگر، این نکته مهم را نیز باید در نظر داشته باشیم که بسیاری تغییرات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، زیست محیطی و ...  نیز به نوبه خود تحت تاثیر جمعیت و ویژگی‌های جمعیت شناختی مانند ساختار سنی جمعیت، میزان‌های شهرنشینی و روستانشینی، وضعیت تاهل، سطح سواد و تحصیلات، میزان‌های اشتغال و بیکاری جمعیت و ... می‌باشند.

       دکتر فروتن در این گفت‌وگوی علمی یادآور شد که امروزه در بسیاری کشورهای جهان ازجمله در کشور ما، سیاست رسمی دولت‌ها و حکومت‌ها در راستای تشویق فرزندآوری و افزایش جمعیت است که موفقیت پایدار آنها مستلزم بهره‌مندی از متخصصان و تحقیقات علمی است. به‌عنوان نمونه، باید این نکته بسیار مهم را در نظر داشت که مطابق قوانین رسمی و باورهای فرهنگی و ملاحظات اجتماعی در برخی جوامع ازجمله جامعه ما، باروری و فرزندآوری اساسا و ماهیتا مستلزم ازدواج و ترک تجرد است. در همین چارچوب، در یک تحقیق علمی تحت عنوان "تحلیل جمعیت شناختی مادران بالقوه در ایران" با استناد به داده‌های سرشماری عمومی جمعیت ایران(مرکز آمار ایران: 1395) نشان داده‌ایم که حدود چهارده و نیم میلیون نفر از جمعیت زنان و مردان واقع در سنین باروری 49-15 ساله در ایران را مجردین یا ازدواج نکرده‌ها تشکیل می‌دهند: این رقم نه تنها  نزدیک به دو برابر حاصل‌جمع تعداد کل جمعیت 3 کشور همسایه ما در منطقه خاورمیانه جهان(یعنی کشورهای قطر، بحرین، کویت) است، بلکه به‌مراتب بیش از تعداد کل جمعیت بسیاری از کشورهای جهان ازجمله بیش از 2 برابر تعداد کل جمعیت هر یک از 4 کشور دارای بهترین وضعیت زنان در جهان(یعنی کشورهای ایسلند، فنلاند، نروژ، نیوزیلند) نیز می‌باشد.

       در ادامه این گفت‌وگوی جمعیتی با روابط عمومی دانشگاه مازندران، دکتر فروتن افزود که خوش‌بختانه کشور عزیز ما ایران هنوز دارای یک ساختار سنی جمعیت جوان است و "پنجره جمعیت شناختی فرصت" کماکان به روی آن باز می‌باشد: میانه سنی جمعیت کشور ما در حدود 35 سال است یعنی نیمی از کل جمعیت کشور ما را افراد واقع در سنین زیر 35 ساله تشکیل می‌دهند. بنابراین، لازم است هرچه سریع‌تر این بهار جمعیتی و پنجره جمعیت شناختی فرصت اقتصادی یعنی حجم عظیم جمعیت جوانان در سنین کار و فعالیت اقتصادی را دریابیم و قدر و ارزش آن را به خوبی بدانیم. البته، موفقیت در این عرصه نیازمند برنامه‌ریزی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های اساسی در عرصه‌های ملی و بین‌المللی است که در صدر آنها، نگاه علمی و تخصصی و بهره‌مندی بیشتر از متخصصان کشور مانند جمعیت شناسان، اقتصاددانان، جامعه شناسان و سایر متخصصین در رشته‌های متعدد علمی است که دانش و تجربه لازم را دارند و هم‌چنین لازم است تا ماهیت و مقتضای سنین جوانی مانند ازدواج و اشتغال نیز به‌طور جدی‌تر به‌عنوان دغدغه برنامه‌ریزان، سیاست‌گزاران و مسوولان جامعه باشد.

       در خاتمه، دکتر فروتن اظهار امیدواری کرد که با بهره‌مندی از مباحث علمی و راهکارهای تخصصی که در این گفت‌وگوی علمی نیز به اختصار بدان‌ها اشاراتی کردیم، برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گزاری‌های معطوف به جمعیت به گونه‌ای تنظیم و اجرا گردند که نه تنها خدای ناکرده مصداق این عبارت پندآموز و ضرب‌المثل کوتاه اما زیبای ایرانی "آب در هاون کوبیدن" نباشند، بلکه امروز و فردای بهتر و آبادتر را برای مردمان شریف کهن دیار عزیزمان ایران تامین و تضمین نمایند.

منابع و مآخذ:

• کتاب "جمعیت شناسی ایران"، تالیف: فروتن، یعقوب، بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران، چاپ اول(1401).
• کتاب "سیاست‌های جمعیتی جهان"، تالیف: مای، جان. اف، ترجمه: فروتن، یعقوب، تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات جمعیت وزارت علوم، (1397).
• کتاب "جمعیت شناسی سیاسی: نقش تغییرات جمعیتی در سیاست ملی و امنیت بین‌المللی"، تالیف: گولدستون، جک و همکاران، ترجمه: فروتن، یعقوب، تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات جمعیت وزارت علوم(1395).

​​​​​​​