بررسی وضعیت سالخوردگی جمعیت جهان و ایران به‌مناسبت روز جهانی سالمندان

یادداشت عضو هیات علمی دانشگاه مازندران با موضوع:

بررسی وضعیت سالخوردگی جمعیت جهان و ایران به‌مناسبت روز جهانی سالمندان

         به گزارش روابط عمومی دانشگاه مازندران، به‌مناسبت روز جهانی سالمندان(اول ماه اکتبر میلادی برابر با دهم مهرماه)، دکتر یعقوب فروتن استاد جمعیت‌شناسی اجتماعی دانشگاه، محقق افتخاری گروه مطالعات اسلامی دانشگاه وایکاتو نیوزیلند و دانشگاه غرب سیدنی استرالیا و عضو هیات مدیره انجمن جمعیت‌شناسی ایران، در یک یادداشت تحلیلی به بررسی اجمالی تحولات سالخوردگی جمعیت جهان و ایران پرداخت.

       متن این یادداشت تحلیلی – جمعیت‌شناختی به شرح زیر می‌باشد:

انقلاب خاموش

       در مراسم افتتاحیه "سال بین‌المللی سازمان ملل برای سالمندان - 1998 میلادی"، برای اولین بار کوفی عنان دبیر کل سازمان ملل متحد به‌منظور جلب توجه جهانیان نسبت به روند فزاینده میزان سالخوردگی و رشد خیره کننده جمعیت سالمندان جهان از اصطلاح "انقلاب خاموش" (The Silent Revolution) استفاده کرد. در واقع، با مطالعه تاریخ تحولات جمعیت جهان در می‌یابیم که سالمندی و سالخوردگی جمعیت یک پدیده جدید و نوین محسوب می‌گردد: حتی تا حدود 75 سال قبل یعنی در سال 1950 میلادی نیز فقط 5 درصد کل جمعیت جهان را سالمندان بالای 65 ساله تشکیل می‌دادند، درحالی که این میزان در حال حاضر تقریبا دو برابر شده است و پیش‌بینی‌های جمعیت شناسان سازمان ملل متحد نیز نشان می‌دهد که روند صعودی میزان سالخوردگی جمعیت جهان در سال‌های آینده تداوم خواهد یافت و به بیش از سه برابر یعنی حدود 16 درصد در سال 2050 میلادی خواهد رسید .

*سالمندی و فرزندآوری

       سالمندی و فرزندآوری بطور کاملا تنگاتنگی به همدیگر مرتبط و درهم تنیده هستند. در واقع، ریشه اصلی سالمندی و سالخوردگی جمعیت را باید در میزان باروری و فرزندآوری جستجو کرد. بدین معنا که تا اواخر دهه 1950 میلادی، میزان فرزندآوری در کل جهان بسیار بالا(به‌طور متوسط، بیش از 5 فرزند برای هر زن) بود. و به همین سبب تا آن زمان هنوز میزان سالخوردگی جمعیت در جهان چندان برجسته و چشمگیر نبود. اما پس از آن زمان، رفته رفته شاهد روند فزاینده جمعیت سالمندان هستیم چون پس از جنگ دوم جهانی، سطح فرزندآوری به‌تدریج رو به کاهش گذاشت و متوسط تعداد فرزند برای هر زن در کل جهان به حدود 3 فرزند تقلیل یافت. بنابراین، کاهش فرزندآوری، زمینه مناسبی را برای افزایش سالخوردگی جمعیت فراهم کرد. به‌عبارت دقیق‌تر، اگرچه افزایش طول عمر انسان‌ها در سال‌های اخیر، روند فزاینده سالخوردگی را تشدید کرده است، اما کاهش زاد و ولد به‌عنوان مهمترین عامل افزایش سالخوردگی جمعیت محسوب می‌شود.

سالمندان جهان و ایران

       در حال حاضر، سالخوردگی جمعیت در کشورهای پیشرفته جهان، بیشتر و برجسته‌تر است. به‌طور متوسط، حدود 20 درصد جمعیت آن‌ها را سالمندان بالای 65 ساله تشکیل می‌دهند. این میزان در برخی کشورها بالاتر است مثلا نزدیک به یک سوم کل جمعیت کشور ژاپن و حدود یک چهارم کل جمعیت ایتالیا و آلمان را سالخوردگان تشکیل می‌دهند.

       از سوی دیگر، میزان سالخوردگی جمعیت در کشورهای درحال توسعه جهان از جمله کشور ما هنوز چندان چشمگیر و برجسته نیست(کمتر از 10 درصد)، اما در دهه‌های آینده، بیشترین رشد سالخوردگی جمعیت جهان مربوط به سالمندان کشورهای در حال توسعه خواهد بود. مطابق نتایج اولین سرشماری عمومی جمعیت ایران در سال 1335، در حدود 4 درصد جمعیت کل کشور ما را سالمندان بالای 65 ساله تشکیل می‌دادند که این میزان در سال 1400، مطابق داده‌های سازمان ملل متحد، به حدود 8 درصد رسیده است. البته در سال‌های آینده، سالخوردگی جمعیت در کشور ما نیز مانند سایر کشورهای جهان به‌طور چشمگیری افزایش خواهد یافت.

دوره سوم زندگی و چالش‌های سالمندی

       جمعیت‌شناسان از یک اصطلاح جدید تحت عنوان"دوره سوم زندگی"(The Third Age) یاد می‌کنند، بدین معنا که پیشرفت‌های جوامع معاصر در عرصه‌های پزشکی، بهداشت، تغذیه، سبک زندگی و ... سبب شده است تا یک مرحله جدید موسوم به"دوره سوم زندگی" در چرخه حیات انسان امروزین شکل گیرد که معمولا مربوط به دوران پس از بازنشستگی می‌باشد.

       از سوی دیگر، ماهیت و مقتضای افزایش سن و سالمندی به‌گونه‌ای است که مسایل، تنگناها و چالش‌هایی به همراه دارد. بخشی از این چالش‎ها و دشواری‌ها متوجه افراد سالخورده و خانواده‌ها و اطرافیان آن‌هاست. بدین معنا که بالارفتن سن مخصوصا در سنین سالمندی افراد، سبب می‌شود تا رفته رفته توانایی‌های جسمانی و ذهنی آنان کاهش یابد. البته شدت و وسعت این قبیل مشکلات فردی ناشی از سالخوردگی، بستگی به این دارد که افراد در سال‌های قبل، از چه شرایط و مراقبت‌های بهداشتی، تغذیه، فعالیت‌های ورزشی و ... برخوردار بودند. بخش دیگری از مشکلات و چالش‌های ناشی از سالمندی، معطوف به کل جامعه و کشور است. مثلا، افزایش سالخوردگی سبب بالارفتن هزینه‌های عمومی جامعه برای مراقبت‌های پزشکی و خدمات بهداشتی سالمندان و مقرری‌های بازنشستگی می‌شود و هم‌چنین بازار کار و فعالیت اقتصادی کشور را با کاهش جمعیت نیروی انسانی مواجه می‌سازد. البته، با مدیریت علمی تخصصی و برنامه‌ریزی مناسب هم در سطح فرد و هم در سطح کل کشور می‌توان تا حدود زیادی بر چالش‌های گریزناپذیر ناشی از افزایش سن و سالمندی فایق آمد. ضمن آن‌که، نباید از یاد ببریم که سالمندی می‌تواند به‌عنوان بخش مهمی از زندگی هر یک از ما انسان‌ها باشد و سالمندان نیز منبع سرشاری از دانش و تجربه هستند که برای خانواده و جامعه بسیار سودمند است.

چه باید کرد؟: نمونه‌های بین‌المللی

       مطابق آموزه‌های دینی ما از جمله آیه 18 سوره مبارکه زمر(فبشر عبادالذین یستمعون‌القول فیتبعون احسنه)، به اختصار به سه نمونه و تجربه واقعی در عرصه بین‌المللی در زمینه راهکارها و سیاست‌های مرتبط با سالمندی و سالخوردگی جمعیت اشاره می‌کنم. مثال اول مربوط به کشور ژاپن است یعنی کشوری که بالاترین میزان سالخوردگی در سطح جهان را دارد: نزدیک به یک سوم جمعیت این کشور را سالمندان بالای 65 ساله تشکیل می‌دهند. حتی در برخی شهرهای آن مانند شهر اوکیناوا، نسبت قابل ملاحظه‌ای از جمعیت را صدساله‌ها تشکیل می‌دهند، که کماکان از شرایط کیفی و سلامت مناسب برخوردارند. از یاد نبریم که ژاپن نه تنها یکی از بزرگترین قدرت‌های اقتصادی جهان است بلکه بزرگترین تولیدکننده روبات‌های هوشمند در جهان نیز می‌باشد که درآمد فراوان برای اقتصاد کشور نیز به‌همراه می‌آورد.

       مثال دوم مربوط به وضعیت کشور استرالیا است که میزان سالخوردگی جمعیت این کشور بیشتر از دو برابر میزان آن در ایران است، اما تمهیدات دولت و حکومت در زمینه مشارکت داوطلبانه سالمندان در بازار کار هم سبب حضور فعال آنان در جامعه و پرهیز از انزوا و گوشه‌گیری می‌شود و هم سالیانه میلیاردها دلار برای اقتصاد کشور درآمد تولید می‌کنند. مثال سوم مربوط به تجربیات موفق کشورهای اسکاندیناوی در شمال اروپا مانند فنلاند، دانمارک، سوئد و نروژ است که سیاستگزاری‌های حکومتی و برنامه‌ریزی‌های دولتی در زمینه بهبود کیفیت جمعیت و سطح سلامت و بهداشت افراد جامعه کمک کرده است تا نه تنها سالمندان آنها معمولا یک دوره سالخوردگی سالم و سودمند را پشت سر بگذارند، بلکه این کشورها حتی دارای بالاترین میزان فرزندآوری در بین کشورهای پیشرفته جهان نیز می‌باشند.

       نقطه مقابل مثال‌های بالا، وضعیت دشوار و چالش‌های به‌مراتب نگران‌کننده‌تری است که از آن تحت عنوان پدیده "جوانان سالخورده" یاد می‌کنم: بدین معنا که حتی اگر جامعه دارای تعداد بسیار زیاد جمعیت جوانان باشد اما نتواند زمینه‌ها و شرایط لازم را برای تامین نیازهای اساسی آنان در عرصه‌های گوناگون از جمله در زمینه نیازهای آموزشی و تحصیلی، بهداشتی، فرصت‌های شغلی و کار و ازدواج و ... به‌خوبی فراهم آورد، در آن‌صورت جامعه دارای خیل عظیم جمعیت جوانانی است که حتی در اوج جوانی نیز احساس فرسودگی، افسردگی، پژمردگی و پیری می‌کنند. بدیهی است جوامعی که قادر نباشند از پتانسیل‌های سودمند خیل عظیم جمعیت جوانان برای رشد و توسعه جامعه بهره گیرند، در سالهای آینده با چالش‌های به‌مراتب جدی‌تری در زمینه سالمندی و سالخوردگی جمعیت مواجه خواهند شد.

       در پایان، در جمع‌بندی و نتیجه‌گیری می‌توان گفت که مخصوصا با توجه به درهم تنیدگی و ارتباط تنگاتنگ بین "سالخوردگی" و "فرزندآوری"، لازم است تا برنامه‌ریزان و سیاستگزاران در عرصه کلان دولت و حکومت، با اتخاذ و اجرای تصمیمات و برنامه‌های اصولی و علمی در سطح جامعه، تمهیدات لازم و زمینه‌های مساعد را فراهم آورند تا هم عملا قدر و منزلت سالمندان پاس داشته و ارج نهاده شود، و هم انبوه جمعیت جوانان ما نیز به سوی ازدواج و فرزندآوری اشتیاق و تمایل پیدا کنند. علاوه بر این، با تاسی از آموزه‌های دینی ما، تجربیات موفقیت‌آمیز بین‌المللی در سایر نقاط جهان می‌توانند برای برنامه‌ریزان و سیاستگزاران کلان کشور ما نیز در راستای رشد و توسعه جامعه در عرصه‌های گوناگون از جمله در زمینه سالخوردگی جمعیت ایران و سالمندان عزیز کشور ما سودمند و سازنده واقع شوند.

       یادآور می‌شود: مجمع عمومی سازمان ملل متحد حدود 35 سال پیش یعنی در سال 1990 میلادی تصویب کرد که روز اول اکتبر هر سال میلادی برابر با دهم مهرماه به عنوان "روز جهانی سالمندان" (International Day of Older Persons) نامگذاری شود. مهمترین هدف سازمان ملل متحد از این اقدام و نامگذاری این بود تا از این طریق اهمیت پدیده سالخوردگی جمعیت و ضرورت ارج نهادن به جایگاه سالمندان در سرتاسر جهان نشان داده شود.

"The idea is to die young as late as possible"Ashley Montagu(1905 - 1999)

منابع و مآخذ:

- کتاب "سالخوردگی جمعیت: زمینه‌ها، پیامدها، سیاستها"، تَألیف: رولاند، دونالد، ترجمه: فروتن، یعقوب، تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات جمعیت کشور - وزارت علوم، چاپ اول (1396).

- کتاب "سیاست‌های جمعیتی جهان"، تَألیف: مای، جان. اف.، ترجمه: فروتن، یعقوب، تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات جمعیت کشور - وزارت علوم، چاپ اول (1397).

- کتاب "جمعیت شناسی ایران"، تَألیف: فروتن، یعقوب، بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران. چاپ اول (1401).

​​​​​​​