یادداشت عضو هیات علمی دانشگاه مازندران با موضوع لزوم معرفی اهمیت ویژه تالاب‌ها به جامعه

در آستانه فرا رسیدن روز جهانی تالاب‌ها انجام شد:

یادداشت عضو هیات علمی دانشگاه مازندران با موضوع لزوم معرفی اهمیت ویژه تالاب‌ها به جامعه

        به گزارش روابط عمومی دانشگاه مازندران، دکتر عبدالعلی موحدی‌نیا عضو هیات علمی گروه زیست‌شناسی دریا دانشکده علوم دریایی و محیطی، در یک یادداشت تحلیلی به مناسبت 13 بهمن مصادف با روز جهانی تالاب‌ها، به تشریح لزوم معرفی اهمیت ویژه تالاب‌ها به جامعه پرداخت.

        متن کامل این یادداشت را در زیر مشاهده می‌کنید:

1. مقدمه

       تالاب(Wetland)‌ها، اکوسیستم‌هایی هستند که به‌طور همیشگی یا فصلی، غرقابند. تعاریف گوناگون و بسیاری برای تالاب‌ها وجود دارد. بر اساس همین گوناگونی در تعریف، برخی اکوسیستم‌ها یا بوم‌سازگان‌ها ممکن است از منظر یک تعریف، جزو تالاب‌ها باشند ولی از منظر تعریفی دیگر، نباشند. برای نمونه، کشتزارهای برنج در برخی دیدگاه‌ها و آمارها، در شمار اکوسیستم‌های تالابی‌اند. به همین ترتیب بسیاری از اکوسیستم‌ها علاوه بر تعریف و نام ویژه خود، ممکن است تالاب نیز باشند. برای نمونه آب‌بندان‌ها، دریاچه‌ها و خلیج‌های کم‌ژرف، جنگل‌های مانگرو و مصب‌های رودخانه‌ها، علاوه بر تعریف خود، در قالب تالاب نیز می‌گنجند. ولی تعریف ارایه‌شده از سوی کنوانسیون رامسر(Ramsar Convention) که پیمانی بین‌المللی، بنا نهاده به ابتکار ایران برای حفاظت از تالاب‌ها(The Convention on Wetlands) است و به مناسبت تصویب آن در شهر رامسر، این‌گونه نام‌گذاری شده است، تعریف جامع و با اتفاق نظر بهتری برای معرفی تالاب دارد. بر این اساس؛ سرزمین‌های پست باتلاقی، مردابی، آبگیرها و برکه‌های طبیعی یا مصنوعی که همیشگی یا گهگاهی دارای آب ساکن یا جاری، شیرین، لب‌شور یا شور باشد و هم‌چنین آبگیرهای ساحل دریاها که بلندای تراز آن‌ها هنگام جزر بیش از 6 متر نباشد، تالاب محسوب می‌شود.

       با توجه به اشاره به نام کنوانسیون رامسر، گفتنی است هدف اصلی آن، تحقیق، حفاظت و مدیریت تالاب‌ها و جلوگیری از روند خشک‌شدن آن‌ها با تاکید بر بهره‌وری خردمندانه از آن‌ها و جلوگیری از تخریب و تجاوز به آن‌ها می‌باشد. این کنوانسیون از 2 فوریه1971 به ابتکار سازمان حفاظت از محیط زیست ایران و اولین رییس این سازمان، مرحوم اسکندر فیروز، با حضور نمایندگان 18 کشور شکل گرفت و تاکنون شمار کشورهای عضو در آن به 172 نفر رسیده است. به همین مناسبت روز دوم فوریه هر سال به نام روز جهانی تالاب‌ها نام‌گذاری شده است.

2. شمار و اندازه تالاب‌ها

       در منابع علمی گوناگون، شمار و اندازه تالاب‌ها تا حدودی متفاوت است که بخشی از این اختلاف به تفاوت در تعریف تالاب برمی‌گردد. به‌طور کلی 7 تا 9 میلیون کیلومتر مربع(700 تا900 میلیون هکتار) از مساحت زمین یعنی معادل 4.5 تا 6 درصد از سطح خشکی‌های زمین(یا حدود 1.5 درصد از کل سطح زمین) بطور دایم یا موقتی، تالابی است. از این میزان و بر اساس تازه‌ترین آمار رسمی، تاکنون 2503 سایت با مساحت اعلامی 257میلیون هکتار، در کنوانسیون رامسر ثبت شده است. تالاب ریو نگرو در برزیل با گستره ثبت‌شده 12میلیون هکتاری بزرگ‌ترین تالاب در این بین است. بریتانیا نیز با 175 تالاب ثبت شده، بیشترین شمار تالاب‌ها را دارد.

شکل1. پراکندگی و موقعیت تالاب‌های بین‌المللی(منبع: وب‌سایت کنوانسیون رامسر)

       کشور ایران نیز اگرچه در منطقه نیمه خشک قرار گرفته است، به‌طور معجزه‌آسایی از نعمت وجود تالاب‌های گوناگون و باارزشی برخوردار است. از بین آن‌ها، 25 سایت ارزشمند با مساحت اعلامی نزدیک به 1.5میلیون هکتار، از ایران در کنوانسیون رامسر ثبت شده است. از این 25 سایت، 7 سایت در کرانه‌های جنوبی دریای کاسپین است که مکان‌های مناسبی برای زندگی دایم یا زمستان‌گذرانی جانداران ارزشمند و تنوع زیستی کم‌نظیری فراهم کرده است. برای نمونه، وجود بیش از 200 گونه پرنده از حدود 530 گونه پرنده گزارش‌شده از سرزمین ایران و حدود 180 گونه گیاهی، در تالاب میانکاله گزارش شده است. آب‌بندان‌های فریدون‌کنار، ازباران و سرخرود نیز اهمیت زیادی به ویژه برای گونه‌های ارزشمند پرندگان مهاجر دارد.

​​​​​​​

شکل2. پراکندگی و موقعیت تالاب‌های بین‌المللی ایران(منبع: وب‌سایت کنوانسیون رامسر)

       جای بسی افسوس است که بسیاری از تالاب‌های ارزشمند ایران به ویژه در سال‌های اخیر، به‌طور کلی نابود یا به شدت تخریب و کوچک شده و با برخی آمارهای رسمی و ثبت شده از سالیان گذشته، فاصله گرفته‌اند. برای نمونه، بزرگ‌ترین تالاب ثبت‌شده ایران در کنوانسیون رامسر، دریاچه ارومیه، با مساحت ثبتی 483 هزار هکتار(حدود یک سوم مساحت تالاب‌های ایران در این کنوانسیون) طی سال‌های دو دهه پایانی قرن چهاردهم خورشیدی به شدت با کاهش آب و پایین‌آمدن تراز دریاچه(بیش از 6 متر کاهش ارتفاع سطح تراز بر اساس آمار ستاد احیای دریاچه ارومیه) و در نتیجه کاهش چشمگیر مساحت دریاچه یا به عبارتی نابودی بخش اعظمی از آن دچار بوده و هست. تالاب شادگان، خور الامیه و خور موسی در استان خوزستان که پس از دریاچه ارومیه، بزرگ‌ترین گستره اعلامی در بین تالاب‌های ایران(400هزار هکتار) را دارد و از دیرباز از مهم‌ترین منابع معیشتی مردم بومی و هم‌چنین اکوسیستمی ارزشمند برای جاندران مقیم و مهاجر بسیاری بوده است، نیز روزگار خوشی به‌ویژه از نظر آلودگی‌های محیطی و تغییرات زیست محیطی مانند تغییر شوری، ندارد. دریاچه پریشان، دریاچه گاوخونی و تالاب‌های پایین دست زاینده‌رود، تالاب‌های سیستان در پایین دست رودخانه هلمند و... را نیز باید جزو ناپدیدشده‌ها دانست. اولین تالاب ثبت‌شده ایران در کنوانسیون رامسر و یکی از مهم‌ترین مناطق تالابی ایران، شامل شبه جزیره میانکاله، خلیج گرگان و جزیره آشوراده که نه تنها منطقه حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش بلکه یکی 550 ذخیره‌گاه زیست‌کره(Biosphere reserve) کره زمین در برنامه انسان و کره مسکون یونسکو(The Man and the Biosphere programme,UNESCO) است نیز با خشک‌شدن بخش‌های زیادی از تالاب‌ها و کاهش عمق و مساحت خلیج گرگان، صید و شکار، مرگ و میر غیرعادی پرندگان، کاهش محسوس شمار پرندگان مهاجر و آلودگی‌های محیطی، دست و پنجه نرم می‌کند. کاهش مساحت، عمق و میزان آب و شرایط غیرعادی در تالاب‌ها، به شدت بر کارکردها و قابلیت‌های گران‌بهای تالاب‌ها تاثیر منفی می‌گذارد.

3. اهمیت تالاب ها

       تالاب‌ها عمدتا اکوسیستم‌هایی بسیار مولد و موجب منافعی مهم می‌باشند. برخی از این منافع شامل بهره‌های غیرمستقیم(مانند تغذیه آب‌های زیرزمینی) و مستقیم(مانند بهره‌برداری از آب، محصولات و موجودات در تالاب‌ها و یا ویژگی‌های تفرجگاهی و استفاده از مناظر و زیبایی‌ها) است. تالاب‌ها علاوه بر حفاظت زیستی برای بسیاری از موجودات آب‌زی و خشکی‌زی، از مناطق مجاور خود در برابر نیروهای طبیعی مانند سیل و فرسایش نیز محافظت می‌کنند. بسیاری از این منافع در فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی کاربرد دارد و از بین رفتن تالاب(که گاهی ناآگاهانه یا تعارض‌گونه به قصد توسعه صنعتی یا کشاورزی بوده است) در ادامه و در نهایت همان فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی را نیز تهدید می‌کند. بنابراین نگهداری از تالاب‌ها به‌عنوان اکوسیستم‌هایی کارآمد، در اغلب موارد متضمن حفظ منافع مهم و ضروری برای توسعه می‌باشد. دلایل علاقه عمومی برای حفظ تالاب‌ها را می‌توان مواردی چون حفظ زیبایی و ارزش‌های طبیعی، توسعه اقتصاد محلی و گردشگری و حفاظت از اکوسیستم‌ها و موجودات زنده‌ای که به وجود تالاب‌ها وابسته‌اند، دانست.

4. پیشنهادها

       متاسفانه وضع کلی تالاب‌ها و به‌طورکلی محیط زیست و روندهای کنونی حاکم بر آنها نامناسب است و حتی می‌توان گفت آمارها و هشدارهای رسمی نیز به اندازه کافی گویای مشکلات نیست. برای مهار سرعت تخریب تالاب‌ها(که شوربختانه در بسیاری از دیگر اجزای محیط زیست مانند رودخانه‌ها، جنگل‌ها، مراتع و... هم مشهود و آزاردهنده شده است)، بایستی هرگونه دخل و تصرف یا دست‌کاری در تالاب‌ها و هم‌چنین عوامل موثر بر تالاب‌ها مانند حوضه آبریز آن‌ها به درستی محدود و کنترل گردد. برای نمونه رعایت حق‌آبه تالاب‌ها، صید و شکار، منابع قطعی یا احتمالی آلوده‌کننده یا مخرب، ساخت و ساز و کارهای عمرانی، ایجاد یا توسعه صنایع و... بایستی به خوبی و به صورت علمی، مدیریت شود. اگر بناست از منابع زنده یا غیرزنده تالاب‌ها برداشت صورت پذیرد یا از آن برای استحصال انرژی‌های تجدیدپذیر مثلا از طریق قدرت امواج یا جزرومد بهره گرفت، در عین حال باید حفظ دیگر کارکردها و ارزش‌های تالابی نیز تضمین شود. مثلا باید به‌گونه‌ای عمل شود که زیستگاه‌های موجودات زنده، مسیرهای مهاجرتی ماهیان، مکان‌های تخم‌ریزی آبزیان یا لانه‌سازی پرندگان از بین نرفته یا به گونه‌ مخربی تغییر نیابد. به‌طور کلی مبانی توسعه پایدار بایستی همواره مدنظر باشد تا بقا و کارآمدی این زیستگاه‌های بسیار ارزشمند و مولد حفظ گردد. در همین زمینه به اصل 50 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران(درباره الزام به حفاظت از محیط زیست)، قانون حفاظت و به‌سازی محیط زیست، قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب‌های کشور، آیین‌نامه جلوگیری از تخریب و آلودگی غیرقابل جبران تالاب‌ها و دیگر قوانین مرتبط مانند قانون شکار و صید و مقررات و الزامات قانونی برای توجه به محیط زیست در پروژه‌ها و برنامه‌های توسعه و پیشرفت، اشاره و تاکید می‌گردد.

روابط عمومی دانشگاه مازندران