سالخوردگی جمعیت جهان و ایران در آستانه روز جهانی سالمندان

یادداشت تحلیلی عضو هیات علمی دانشگاه مازندران با عنوان:

سالخوردگی جمعیت جهان و ایران در آستانه روز جهانی سالمندان

       به گزارش روابط عمومی دانشگاه مازندران، در آستانه روز جهانی سالمندان و طی یک یادداشت تحلیلی، دکتر یعقوب فروتن دانشیار جمعیت شناسی گروه علوم اجتماعی دانشگاه مازندران، محقق افتخاری گروه مطالعات اسلامی دانشگاه وایکاتو نیوزیلند و دانشگاه غرب سیدنی استرالیا و عضو هیات مدیره انجمن جمعیت‌شناسی ایران، به بررسی اجمالی تحولات سالخوردگی جمعیت جهان و ایران پرداخت.

       متن این یادداشت به شرح زیر می‌باشد:

مقدمه

       مجمع عمومی سازمان ملل متحد، حدود 30 سال پیش یعنی در سال 1990 میلادی تصویب کرد که روز اول اکتبر هر سال میلادی برابر با نهم مهرماه به عنوان "روز جهانی سالمندان"(International Day of Older Persons) نام‌گذاری شود. مهم‌ترین هدف سازمان ملل متحد از این اقدام و نام‌گذاری این بود تا از این طریق، اهمیت پدیده سالخوردگی جمعیت و ضرورت ارج نهادن به جایگاه سالمندان در سرتاسر جهان نشان داده شود.

جمعیت سالمندان جهان و ایران

       بررسی تاریخ تحولات جمعیت جهان نشان می‌دهد که سالخوردگی جمعیت یک پدیده جدید محسوب می‌گردد بدین معنا که حتی تا حدود 70 سال قبل یعنی در سال 1950 میلادی فقط 5 درصد کل جمعیت جهان را سالخوردگان بالای 65 ساله تشکیل می‌دادند، درحالی که این میزان در حال حاضر تقریبا دو برابر شده است و پیش بینی‌های جمعیت شناسان سازمان ملل متحد نیز نشان می‌دهد که روند صعودی میزان سالخوردگی جمعیت جهان در سال‌های آینده تداوم خواهد یافت و به بیش از سه برابر یعنی 16 درصد در سال 2050 میلادی خواهد رسید .

      درحال حاضر سالخوردگی جمعیت در کشورهای پیشرفته جهان، بیشتر و برجسته‌تر است: به‌طور متوسط، حدود 20 درصد جمعیت آنها را سالمندان بالای 65 سال تشکیل می‌دهند. این میزان در برخی کشورها بالاتر است مثلا نزدیک به یک سوم کل جمعیت کشور ژاپن و حدود یک چهارم کل جمعیت ایتالیا و آلمان را سالخوردگان تشکیل می‌دهند. از سوی دیگر، میزان سالخوردگی جمعیت در کشورهای درحال توسعه جهان از جمله کشور ما هنوز چندان چشمگیر و برجسته نیست(کمتر از 10 درصد)، اما در دهه‌های آینده بیشترین رشد سالخوردگی جمعیت جهان مربوط به سالخوردگان کشورهای درحال توسعه خواهد بود. مطابق نتایج اولین سرشماری عمومی جمعیت ایران در سال 1335، در حدود 4 درصد جمعیت کل کشور ما را سالمندان بالای 65 ساله تشکیل می‌دادند که این میزان در سال 1400 مطابق داده‌های سازمان ملل متحد، به حدود 8 درصد رسیده است. البته در سال‌های آینده، سالخوردگی جمعیت در کشور ما نیز مانند سایر کشورهای جهان بطور چشمگیری افزایش خواهد یافت.

ریشه اصلی سالخوردگی جمعیت

       برای شناخت دقیق و بررسی علمی خاستگاه اصلی سالخوردگی جمعیت باید این نکته کلیدی را درنظر داشت که دو موضوع اصلی یعنی"سالخوردگی" و "فرزندآوری" بطور کاملا تنگاتنگی به همدیگر مرتبط هستند: بدین معنا که تاریخ تحولات جمعیت جهان نشان می‌دهد تا اواخر دهه 1950 میلادی، میزان زاد و ولد در کل جهان بسیار بالا بود(به‌طور متوسط، بیش از 5 فرزند برای هر زن) و به همین سبب تا آن زمان هنوز میزان سالخوردگی جمعیت در جهان چندان برجسته و چشمگیر نیست. اما پس از آن زمان، رفته رفته شاهد روند فزاینده سالخوردگی جمعیت هستیم چون پس از جنگ دوم جهانی، سطح فرزندآوری به‌تدریج رو به کاهش گذاشت و متوسط تعداد فرزند برای هر زن در کل جهان به حدود 3 فرزند تقلیل یافت. بنابراین، کاهش فرزندآوری زمینه مناسبی را برای افزایش سالخوردگی جمعیت فراهم کرد. به‌عبارت دقیق‌تر، اگرچه افزایش طول عمر انسان‌ها در سال‌های اخیر روند فزاینده سالخوردگی را تشدید کرده است، اما کاهش زاد و ولد به‌عنوان مهم‌ترین عامل افزایش سالخوردگی جمعیت محسوب می‌شود.

پیامدهای سالخوردگی جمعیت

       جمعیت شناسان از یک اصطلاح جدید تحت عنوان "دوره سوم زندگی" (The Third Age) یاد می‌کنند بدین معنا که پیشرفت‌های جوامع معاصر در عرصه‌های پزشکی، بهداشت، تغذیه، سبک زندگی و... سبب شده است تا یک مرحله جدید موسوم به "دوره سوم زندگی" در چرخه حیات انسان امروزین شکل گیرد که معمولا مربوط به دوران پس از بازنشستگی می‌باشد. بدیهی است که ماهیت و مقتضای افزایش سن و سالمندی به گونه‌ای است که مسایل، تنگناها و چالش‌هایی به همراه دارد. بخشی از این چالش‎ها و دشواری‌ها متوجه افراد سالخورده، خانواده‌ها و اطرافیان آن‌هاست. بدین معنا که بالا رفتن سن مخصوصا در سنین سالمندی افراد سبب می‌شود تا رفته رفته توانایی‌های جسمانی و ذهنی آنان کاهش یابد. البته شدت و وسعت این قبیل مشکلات فردی ناشی از سالخوردگی بستگی به این دارد که افراد در سال‌های قبل از چه شرایط و مراقبت‌های بهداشتی، تغذیه، فعالیت‌های ورزشی و ... برخوردار بودند. بخش دیگری از مشکلات و چالش‌های ناشی از سالخوردگی معطوف به کل جامعه و کشور است. مثلا، افزایش سالخوردگی سبب بالارفتن هزینه‌های عمومی جامعه برای مراقبت‌های پزشکی و خدمات بهداشتی سالخوردگان و مقرری‌های بازنشستگی می‌شود و هم‌چنین بازار کار و فعالیت اقتصادی کشور را با کاهش نیروی انسانی مواجه می‌سازد. البته، با مدیریت علمی تخصصی و برنامه‌ریزی مناسب هم در سطح فرد و هم در سطح کل کشور می‌توان تا حدود زیادی بر چالش‌های گریزناپذیر ناشی از افزایش سن و سالمندی فایق آمد. ضمن آن‌که، نباید از یاد ببریم که سالمندی می‌تواند بعنوان بخش مهمی از زندگی هر یک از ما انسان‌ها باشد و سالمندان نیز منبع سرشاری از دانش و تجربه هستند که برای جامعه بسیار سودمند است.

راهکارها: تجربیات بین المللی

       تجربیات بین‌المللی به‌خوبی نشان‌دهنده این واقعیت مهم هستند که وقتی کیفیت و سلامت جمعیت کشور، و نه صرفا بعد کمیت و تعداد جمعیت، به‌طور جدی‌تر در اولویت و دستور کار سیاست‌گزاران‌، دولت‌ها و حکومت‌ها باشد، در آن‌صورت نه تنها جامعه از سطح بالاتر استاندارد زندگی و رفاه اجتماعی بهره مند می‌گردد بلکه حتی نگرانی‌ها و دغدغه‌های مربوط به کاهش تعداد جمعیت و سطح پایین فرزندآوری نیز به‌طور چشمگیری از بین می‌رود. به‌عنوان مثال، می‌توان به تجربیات موفق کشورهای اسکاندیناوی در شمال اروپا مانند فنلاند، دانمارک، سوئد و نروژ اشاره کرد که سیاست‌گزاری‌های حکومتی و برنامه‌ریزی‌های دولتی در زمینه بهبود کیفیت جمعیت و سطح سلامت و بهداشت افراد جامعه کمک کرده است تا این کشورها حتی از نقطه نظر شاخص‌های باروری نیز دارای بالاترین میزان فرزندآوری در بین کشورهای پیشرفته جهان می‌باشند.

       مثال دیگر مربوط به وضعیت کشور ژاپن است. بالاترین میزان سالخوردگی در سطح جهان مربوط به ژاپن است: نزدیک به یک سوم جمعیت این کشور را سالمندان بالای 65 ساله تشکیل می‌دهند. حتی در برخی شهرهای آن مانند شهر اوکیناوا، نسبت قابل ملاحظه‌ای از جمعیت را صدساله‌ها تشکیل می‌دهند که کماکان از شرایط کیفی و سلامت مناسب برخوردارند. از یاد نبریم که ژاپن نه تنها یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌های اقتصادی جهان است بلکه بزرگ‌ترین تولیدکننده ربات‌های هوشمند در جهان نیز می‌باشد که درآمد فراوان برای اقتصاد کشور نیز به‌همراه می‌آورد. مثال دیگر وضعیت کشور استرالیا است که میزان سال‌خوردگی جمعیت آن کشور بیشتر از دو برابر میزان آن در ایران است، اما تمهیدات دولت و حکومت در زمینه مشارکت داوطلبانه سالمندان استرالیایی در بازار کار هم سبب حضور فعال آنان در جامعه و پرهیز از انزوا و گوشه‌گیری می‌شود و هم سالیانه میلیاردها دلار برای اقتصاد کشور درآمد تولید می‌کنند. تمامی این قبیل مثال‌ها بیانگر این واقعیت مهم است که با برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گزاری‌های مبتنی بر اصول علمی می‌توان حتی بسیاری از چالش‌های اجتناب‌ناپذیر ناشی از سالخوردگی جمعیت را نیز به فرصت‌های ارزشمند و سودمند، هم برای سالمندان و هم برای کل جامعه تبدیل کرد.

پدیده "جوانان سالخورده"

       نقطه مقابل مثال‌های بالا، وضعیت دشوار و چالش به‌مراتب نگران‌کننده‌تری است که از آن تحت عنوان پدیده "جوانان سالخورده" یاد می‌کنم: بدین معنا که حتی اگر جامعه، دارای تعداد بسیار زیاد جمعیت جوانان باشد اما نتواند زمینه‌ها و شرایط لازم را برای تامین نیازهای اساسی آنان در عرصه‌های گوناگون از جمله در زمینه نیازهای آموزشی و تحصیلی، بهداشتی، فرصت‌های شغلی، کار و... به‌خوبی فراهم آورد، درآن‌صورت جامعه دارای خیل عظیم جوانانی است که حتی در اوج جوانی نیز احساس فرسودگی، افسردگی و پژمردگی می‌کنند. بدیهی است جوامعی که قادر نباشند از پتانسیل‌های سودمند خیل عظیم جوانان برای رشد و توسعه جامعه بهره گیرند، در سال‌های آینده با چالش‌های به‌مراتب جدی‌تری در زمینه سالخوردگی جمعیت مواجه خواهند شد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

      در پایان، می‌توان این‌گونه جمع‌بندی کرد که با توجه به ارتباط تنگاتنگ بین"سالخوردگی" و "فرزندآوری"، لازم است تا برنامه‌ریزان و سیاست‌گزاران در عرصه کلان دولت و حکومت، با اتخاذ و اجرای تصمیمات و برنامه‌های اصولی و علمی در سطح جامعه، تمهیدات لازم و زمینه‌های مساعد را فراهم آورند تا هم عملا قدر و منزلت سالمندان پاس و ارج نهاده شود و هم انبوه جمعیت جوانان ما نیز به سوی ازدواج و فرزندآوری اشتیاق و تمایل پیدا کنند. علاوه بر این، با توجه به آموزه‌های دینی ما ازجمله آیه 18 سوره مبارکه زمر(فبشر عبادالذین یستمعون القول فیتبعون احسنه)، تجربیات موفقیت‌آمیز بین‌المللی در سایر نقاط جهان ازجمله مثال‌ها و نمونه‌هایی که به اختصار در این نوشتار بدان‌ها اشاره شد، می‌توانند برای برنامه‌ریزان و سیاست‌گزاران کلان کشور ما نیز در راستای رشد و توسعه جامعه در عرصه‌های گوناگون از جمله در زمینه سالخوردگی جمعیت ایران و سالمندان عزیز کشور ما سودمند و سازنده واقع شوند.

منابع و مآخذ:

- رولاند، دونالد (1396)، "سالخوردگی جمعیت: زمینه‌ها، پیامدها، سیاست‌ها"، ترجمه فروتن، یعقوب، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور (وزارت علوم)، چاپ اول.

- فروتن، یعقوب (1401)، "جمعیت شناسی ایران"، بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران. چاپ اول.

- مای، جان. اف. (1397)، "سیاست‌های جمعیتی جهان"، ترجمه: فروتن، یعقوب، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور (وزارت علوم)، چاپ اول.

​​​​​​​