تحولات جمعیت جهان به‌مناسبت "روز جهانی جمعیت"

یادداشت تحلیلی عضو هیات علمی دانشگاه مازندران با عنوان:

تحولات جمعیت جهان به‌مناسبت "روز جهانی جمعیت"

         به گزارش روابط عمومی دانشگاه مازندران، در آستانه روز جهانی جمعیت و طی یک یادداشت تحلیلی، دکتر یعقوب فروتن دانشیار جمعیت‌شناسی گروه علوم اجتماعی، محقق افتخاری گروه مطالعات اسلامی دانشگاه وایکاتو نیوزیلند و دانشگاه غرب سیدنی استرالیا و عضو هیات مدیره انجمن جمعیت‌شناسی ایران، به بررسی اجمالی تحولات جمعیت جهان پرداخت.

  متن این یادداشت به شرح زیر می‌باشد:

مقدمه

       سازمان ملل متحد، 11 جولای میلادی برابر با 21 تیر را به‌عنوان "روز جهانی جمعیت" (World Population Day) نامگذاری کرده است. قدمت تاریخی این نامگذاری به حدود سه دهه پیش بر می‌گردد یعنی زمانی که برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP) در سال 1989 میلادی مصوب کرد که یازدهم جولای هر سال به‌عنوان روز جهانی جمعیت نامیده شود. هدف سازمان ملل متحد این بود تا از این طریق، میزان توجه و سطح آگاهی و دانش ملت‌ها و حکومت‌ها در نقاط مختلف جهان به اهمیت موضوع جمعیت و ابعاد مختلف آن، افزایش و ارتقا یابد. علت انتخاب این روز نیز این است که تعداد کل جمعیت جهان در یازدهم جولای 1987 بطور تقریبی به 5 میلیارد نفر رسیده بود.

  روند تحولات جمعیت جهان

      روند تاریخی تحولات جمعیت جهان به‌خوبی بیانگر این واقعیت مهم است که هزاران سال طول کشیده است تا برای اولین بار در تاریخ حیات بشر در کره زمین، تعداد کل جمعیت جهان در حدود سال 1800 میلادی به یک میلیارد نفر رسید. اما واقعیت به‌مراتب مهم‌تر این است که پس از آن، تعداد جمعیت جهان با سرعت و شتاب هرچه بیشتر رو به افزایش نهاده است به‌طوری‌که در دوره‌های معاصر طی کمتر از هر 15 سال، حدود یک میلیاردنفر دیگر به تعداد جمعیت جهان افزوده شده است. این روند خیره‌کننده رشد جمعیت جهان، ناشی از پدیده‌ای است که در علم مطالعه جمعیت یا جمعیت‌شناسی(دموگرافی) از آن اصطلاحا تحت عنوان گشتاور جمعیت شناختی(Demographic Momentum) یاد می‌کنیم و اندیشمند بزرگ ایولاکست آن را در قالب یک مثال ساده و زیبا، هم‌چون یک گلوله برفی تشبیه می‌کند که از نوک قله به سمت پایین سرازیر شده است و هر لحظه بر حجم و عظمت و قدرت آن افزوده می‌شود. اطلاعات بیشتر درباره روند تحولات جمعیت جهان در جدول زیر آمده است.

رویکردهای بین‌المللی جمعیت

      بخش قابل توجهی از تفاوت‌های بنیادین که امروزه بین کشورهای جهان از نقطه نظر شاخص‌های توسعه مشاهده می‌کنیم، ناشی از نحوه رویکرد و مواجهه نسبت به موضوع جمعیت است زیرا جمعیت نیز هم‌چون سایر موضوعات جامعه، ماهیت و اقتضائات خودش را دارد. به زبان ساده، جمعیت کل جهان یا هر کشور معین را می‌توان هم‌چون دو روی یک سکه تلقی کرد: یک روی سکه جمعیت معطوف به فرصت استثنایی و پتانسیل ارزشمندی است که جمعیت فراهم می‌آورد به این معنا که وقتی نسبت قابل ملاحظه‌ای از جمعیت کل را جوانان و افراد سنین فعالیت اقتصادی تشکیل می‌دهند، در واقع یک فرصت طلایی هم‌چون پنجره‌ای گشوده می‌شود و می‌توان از این پتانسیل جمعیت جوان و بالقوه فعال اقتصادی برای توسعه و بهبود جامعه استفاده کرد. مثلا، کشورهای شرق آسیا شامل سنگاپور، کره جنوبی، هنگ کنگ و تایوان در دهه 1990 با برنامه‌ریزی‌های دقیق و سیاست‌گذاری‌های مناسب در سطوح ملی و بین‌المللی توانستند از همین پنجره جمعیت شناختی فرصت در راستای رونق تولید و رشد اقتصادی کشورشان استفاده کنند. این رویکرد در کتاب جمعیت‌شناسی اقتصادی(1398) همراه با بررسی نمونه‌های واقعی بسیاری کشورهای جهان به تفصیل بحث شده است. روی دیگر سکه جمعیت نیز ناظر بر این واقعیت است که اگر جامعه برای این خیل عظیم جمعیت جوانان و افراد سنین فعالیت اقتصادی نتواند تمهیدات لازم و امکانات مناسب را در عرصه‌های ازدواج و فرزندآوری، اقتصادی و شغلی، آموزشی و تحصیلی وغیره فراهم آورد، در آن‌صورت جامعه با چالش‌های جدی و فزاینده مانند افزایش و گسترش بیکاری، بیماری، طلاق، مهاجرت متخصصان، جرائم، ناامنی، فحشا، خشونت و ناآرامی‌های سیاسی اجتماعی مواجه می‌گردد. این چالش‌ها و ناآرامی‌ها که در منطقه خاورمیانه و جهان نیز به وفور و به‌وضوح مشاهده می‌شود، به تفصیل در کتاب "جمعیت شناسی سیاسی"(1395) مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

جمع‎بندی: درس‌ها و پندها

       به‌طور خلاصه و در جمع‌بندی مباحث این یادداشت کوتاه و اجمالی باید گفت که تحولات و چشم‌اندازهای جمعیت جهان، یک مبحث بسیار اساسی و استراتژیک، ارزشمند ولی گسترده و پیچیده است که در این یادداشت کوتاه نمی‌گنجد و می‌توان برای اطلاعات دقیق و جامع به منابع پایانی این یادداشت مراجعه کرد. در عین حال، در یک برداشت و فهم کلی و عمومی می‌توان گفت که روند تحولات جمعیت جهان سرشار از درس‌ها و پندهای حیاتی و سازنده است. مهم‌ترین و واضح‌ترین درس و پندش این است که با بررسی تحلیلی روند تحولات جمعیت در جهان می‌توان نتیجه‌گیری کرد که تفاوت‌های چشم‌گیر کشورهای جهان از نقطه‌نظر سطح توسعه‌یافتگی به میزان قابل توجهی ریشه در این واقعیت دارد که هم در سطح اجتماعی یعنی ملت‌ها و مخصوصا در سطح حکمرانی یعنی دولت‌ها و حکومت‌ها، نحوه نگرش و رویکرد و مواجهه آنان نسبت به موضوع جمعیت چگونه است و این‌که آیا این نحوه رویکرد و مواجهه با ماهیت جمعیت هم‌خوانی و سازگاری دارد. زیرا جمعیت نیز هم‌چون سایر موضوعات جامعه، ماهیت خاص خودش را دارد و مبتنی بر الزامات و سازوکارهای خودش می‌باشد. بر همین اساس، پرداختن به موضوعات مرتبط با جمعیت یک کار کاملا تخصصی و حرفه‌ای و در حوزه کار متخصصان جمعیت یعنی جمعیت‌شناسان با مشارکت علمی اندیشمندان و متخصصان سایر رشته‌های علمی مرتبط است. این همان مهم‌ترین و روشن‌ترین درس ارزنده و پند سازنده‌ای است که از تحولات جمعیت کشورهای مختلف جهان می‌توان استباط کرد بدین معنا که ساماندهی پایدار موضوعات جمعیتی مستلزم غلبه رویکرد علمی پژوهشی و بهره‌مندی از اندیشمندان و متخصصان جمعیت می‌باشد.

        در پایان، یادآور می‌شود که مباحث و مسایل جمعیتی به‌طور خاص مربوط به کشور عزیزمان پیشتر در یادداشت تحلیلی جداگانه دیگری تحت عنوان "تحولات جمعیت‌شناختی ایران در مقیاس بین‌المللی" به‌مناسبت روز ملی جمعیت در 30 اردیبهشت سال‌جاری مورد بررسی قرار گرفت و در سامانه دانشگاه مازندران به شرح زیر، دسترسی به آن یادداشت تحلیلی امکان‌پذیر است:

https: //umz.ac.ir/fa/article/1947963

تعداد جمعیت جهان به میلیارد نفر طی سال‌های 1804 – 2043 میلادی

منبع: کتاب "جمعیت شناسی اقتصادی" (1398)

منابع:

- کتاب "جمعیت شناسی سیاسی: نقش تغییرات جمعیتی در سیاست ملی و امنیت بین المللی"، نوشته جک گولدستون و همکاران، ترجمه یعقوب فروتن، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات جمعیتی وزارت علوم (1395).

- کتاب "سالخوردگی جمعیت: زمینه‌ها، پیامدها، سیاستها"، نوشته دونالد رولاند، ترجمه یعقوب فروتن، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات جمعیتی وزارت علوم (1396).

- کتاب "سیاست‌های جمعیتی جهان"، نوشته جان اف مای، ترجمه یعقوب فروتن، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات جمعیتی وزارت علوم (1397).

- کتاب "جمعیت شناسی اقتصادی: رویکردی نوین به پیامدهای اقتصادی تغییرات جمعیتی"، نوشته دیوید بلووم و همکاران، ترجمه یعقوب فروتن، بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران (1398).

- کتاب "جمعیت شناسی ایران"، نوشته یعقوب فروتن، بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران (1401).

​​​​​​​